Heretyk to trzyaktowa sztuka amerykańskiego dramatopisarza, Morrisa Westa, napisana w 1969 roku, lecz przetłumaczona na język polski dopiero w 1991 roku i dotąd nie wystawiona na scenach polskich.
Jest to historia oparta na faktach z życia Giordano Bruno - siedemnastowiecznego filozofa uznanego przez Świętą Inkwizycję za heretyka i spalonego na stosie po trwającym siedem lat odosobnieniu, podczas którego nie wyparł się swoich poglądów.
Autor dramatu dokładnie zapoznał się z dziełami filozofa, zbadał szczegóły jego aresztowania, procesu i skazania, dzięki czemu jego opowieść nabrała dodatkowego waloru autentyczności.
Akcja dramatu rozpoczyna się w 1591 roku w weneckiej posiadłości Giovanniego Mocenigo, potomka potężnego rodu weneckiego. Mocenigo przyjmuje w swojej posiadłości Priora Gabrieli, dominikanina, spowiednika żony Mocenigo, Donny Darii. Mocenigo usiłuje przekonać Priora, że jest on odpowiednim kandydatem na dożę weneckiego, wybieranego przez władze kościoła. Obiecuje wyzwolić Wenecję spod panowania niebezpiecznych herezji, które się ostatnimi czasy rozpanoszyły wśród wiernych, i przywrócić miasto papiestwu. Obiecuje również zafundować fresk w wykonaniu Tintoretta na ścianie klasztoru dominikanina. Prior nie bez ceregieli przyjmuje jego propozycje i obiecuje poprzeć kandydaturę Mocenigo u papieża.
Mocenigo ma jeszcze jednego asa w rękawie - zaprosił do siebie znanego wichrzyciela i filozofa w jednej osobie, Giordano Bruno. Zaproponował mu wikt, opierunek i miesięczną pensję, w zamian żądając wyjawienia przezeń tajników czarnej magii. Bruno nie zdaje sobie jeszcze sprawy z podstępnego planu Mocenigo. Pragnie on bowiem zdobyć zaufanie Bruno, aby ten wyjawił mu wszystkie swoje heretyckie myśli, a następnie wydać go świętej Inkwizycji. W ten sposób chce wykazać swą lojalność wobec papiestwa i zdobyć wymarzony tytuł doży, który uczyni go najpotężniejszą osobą w mieście. Nieświadomy zagrożenia Bruno pozostaje w gościnie u Mocenigo. Co więcej, zaprzyjaźnia się z żoną swego chlebodawcy - piękną, mądrą, cnotliwą i nieszczęśliwą w małżeństwie Donną Darią.
W drugim akcie trwa przesłuchanie Giordano Bruno w więzieniu w Pałacu Dożów. Na scenie widoczna jest cela Bruno z przylegającą doń salą tortur oraz sala przesłuchań, w której oskarżony stawia czoła Trybunałowi Inkwizycji.
Inkwizytorzy to: Prior Gabrieli, Taverna, Laurentio Priori - patriarcha wenecki oraz Tomasso Morosini - assessor Republiki Weneckiej.
Bruno poddawany jest równocześnie dwóm sądom - świeckim i papieskim.
Pozornie Bruno ma prawo się bronić. Jednak zarzuty, jakie są mu przedstawiane, wykluczają możliwość oczyszczenia się z winy. Na sali znajdują się sami oskarżyciele i Bruno, na którego już został wydany wyrok. Po jakimś czasie celę Bruna odwiedza Morosini. Przekonuje go, aby Bruno przyznał się do winy i podpisał wszystko, czego od niego oczekują. Oszczędzi sobie tym samym dalszych tortur i sądzony będzie jedynie przez władze świeckie Wenecji. Bruno wie, że może ufać assessorowi, ponieważ ten ma w tym również swój interes - pragnie poniżyć Mocenigo i wykazać wyższość władzy świeckiej nad kościelną. Ale ostatecznie przekonuje go dopiero Donna Daria, która także odwiedza go w celi.
Sztuka kończy się słynną kwestią wypowiedzianą przez Giordano Bruno -
"Myślę, panowie, że w tej chwili wy obawiacie się mnie bardziej, niż ja obawiam się was."
Szczególna zaletą dramatu Westa jest jej autentyczność. I to nie tylko ze względu na odnotowane fakty historyczne, cytowane fragmenty dzieł Bruno czy oryginalnych dokumentów z procesu filozofa, ale przede wszystkim ze względu na przejmująco wiarygodną dramaturgicznie postać głównego bohatera.
Giordano Bruno, mimowolnie wplątany w polityczne i personalne rozrywki, w których nie mógł i nie chciał się orientować, zostaje spalony na stosie. Dlaczego zdecydował się jednak bronić swych racji? Z dramatu wynika przecież, że sam nie był zbyt przywiązany do swoich tez, które zostały uznane za heretyckie. Podczas przesłuchania często sam z trudem rozpoznawał zdania, które niegdyś napisał. Nie wyparłby się samego siebie, gdyby zgodził się na warunki Trybunału. Ale Bruno postanawia bronić swojego prawa do zadawania pytań i do posiadania wątpliwości. To jest jego prywatna walka. Giordano Bruno w interpretacji Westa to człowiek samotny. Sam autor tak o nim pisze:
"Znalazłem go - tak jak każdego z nas, pełnym sprzeczności, pogmatwanym filozofem, aroganckim erudytą, samochwałą i poetą, przerażonym, przekupnym, kompromisowym, a jednak w sumie figurą o heroicznych proporcjach."
To historia uczyniła go bohaterem - jego tak intymną decyzję wplątała w losy całego świata. Sztuka Westa pokazuje prywatny dramat tej postaci i jej osobistą historię. Morris West pisze jeszcze:
"Odnalazłem w nim siebie, moje lęki, moje wątpliwości, moją własną przewrotność i upór; moje własne przekonanie, że prędzej czy później człowiek musi znaleźć sobie powód do życia i powód do umierania. Ów powód może być błędny i nietrafny, ale ludzkie prawo do posiadania owego powodu jest niezaprzeczalne."
Karolina Gurgul-Góźdź dla ADiT