Strindberg, August

O nowym przekładzie Panny Julie (dotychczas znanej polskim odbiorcom jako Panna Julia) Augusta Strindberga:

UWAGA 1:

Jest to pierwszy kompletny przekład dramatu; jego podstawą jest narodowe wydanie "Dzieł Zebranych" Strindberga (Samlade Verk, t. 27, Stockholm, 1984), w którym tekst został uzupełniony o fragmenty wcześniej nie drukowane (m. in. z powodu cenzuralnych zabiegów pierwszego wydawcy).

UWAGA 2:

Przekład ukazał się drukiem w wydawnictwie w roku 2025 pod tytułem Panna Julie. Esej o nowym przekładzie: Panna Żu-li (o pożytkach z wierności) (Mariusz Kalinowski) oraz – także nowy – przekład "Przedmowy" do Panny Julie (ważny tekst w historii dramatu i teatru) są opublikowane w: Przekładaniec 1/2004 (Kraków, UJ).

Głosy o nowym przekładzie:

Z wywiadu z Piotrem Łazarkiewiczem (Gazeta Wyborcza, 2003):

PŁ: Nie mam wątpliwości, że to znakomicie napisany, fascynujący dramat. [...]

To [sięgnięcie po nowy przekład sztuki - przyp.red.] była ważna decyzja, która szalenie wpłynęła na spektakl. Mam wrażenie, że przekład, który dotychczas funkcjonował w naszym teatrze – Zygmunta Łanowskiego, napisany swoiście stylizowanym językiem, dosyć się zestarzał. Na dzisiejsze czasy jest zbyt "elegancki". Narzuca pewną konwencję, określony sposób grania, typy aktorskie. Na szczęście udało mi się dotrzeć do przekładu, który zaledwie dwa lata temu przygotował Mariusz Kalinowski. To tłumaczenie odkrywa mnóstwo nowych znaczeń. Jego autor dołączył do utworu szkic, w którym pisze m.in. o tych fragmentach, które Łanowski tłumaczył tak, a można było zupełnie inaczej. [...]

Z wywiadu z Piotrem Łazarkiewiczem (GW Trójmiasto, 2005):

PŁ: Ten tekst jest znakomicie skonstruowany. [...] U Strindberga pod powierzchnią słów i akcji istnieje ukryta siatka znaczeń i możliwości gry toczącej się pomiędzy postaciami. Ta gra, choć precyzyjnie zaplanowana, jest możliwa do poprowadzenia na wiele różnych sposobów. [...]

Ono [nowe, współczesne tłumaczenie - przyp.red.] dodało tekstowi Panny Julie nowy odcień, z którego wcześniej nie zdawałem sobie sprawy. Przywróciło też dosadność języka Strindberga – mówiącego wprost i nie stroniącego od ostrych określeń. Dotychczasowa tradycja wystawiania Strindberga w Polsce wiązała się z klasycznymi przekładami Łanowskiego, który złagodził język autora. W rezultacie główną postać grały starsze aktorki, choć Julie ma tylko 25 lat. [...]

Z wywiadu z Marią Seweryn (GW Trójmiasto, 2005):

Ujmując rzecz w kilku słowach, jest to historia dziewczyny, która targnęła się na życie, bo popełniła mezalians i straciła niewinność. Czy dziś nie brzmi to anachronicznie?

MS: Dzięki nowemu tłumaczeniu tekstu nie da się sedna problemu sprowadzić do prostych dwóch zdań. To nie historia o mezaliansie, lecz o tym, że istnieją ludzie tak wychowani i ukształtowani, że żyją jak w klatce. Ich charakter i mentalność jest dla nich więzieniem. Rzecz o tym, jak bardzo nasze wyobrażenie o sobie jest mylące. O nieporozumieniach między ludźmi, o opacznie odbieranych sygnałach.

Inscenizacje:

Sztuka należy do trylogii Augusta Strindberga razem z dramatami Mistrz Olof i Gustaw Waza, poświęconych historii Szwecji i jej władców w latach 1523-1568, od momentu wstąpienia na tron króla Gustawa Wazy.

Król Eryk XIV chce pojąć za żonę Elżbietę I z dynastii Tudorów. Kiedy jego oferta zostaje odrzucona, zwraca uwagę na polską księżniczkę Katarzynę Jagiellonkę. Okazuje się jednak, że ta jest już związana z księciem Janem. Wykorzystuje to szara eminencja królewskiego dworu, Göran Persson, który uświadamia królowi błąd, jaki popełnił, pozwalając na małżeństwo Jana z Katarzyną Jagiellonką. Jan zostaje posądzony o złamanie prawa, zdradę stanu i skazany na karę śmierci. Göran nie zawaha się już przed niczym, byleby sięgnąć realnej władzy na dworze, i wkrótce staje na czele królewskiego trybunału. Eryk ułaskawia przyrodniego brata, ale buntują się przeciwko niemu pozostali królewscy bracia. Göran doradza Erykowi postawienie ich przed sądem oraz wzięcie ślubu z królewską konkubiną Karen – córką szeregowego żołnierza. To by oznaczało, że tron Gustawa odziedziczyłyby wnuki prostego wojaka. Książęta nie mogą do tego dopuścić, pragnąc koronę Szwecji dla siebie.

Równocześnie poznajemy losy Karin, nisko urodzonej konkubiny Eryka, z którą wprawdzie ma dwójką dzieci, ale nie jest jego pełnoprawną małżonką. Sprzeciwia się temu jej własna rodzina. Swój stosunek do Eryka Karin określa jako powinność, ponieważ w jej obecności król zachowuje się łagodniej i dostojniej. Eryk, choć kocha Karin i ich wspólne dzieci, w chwilach załamania nerwowego i napadów wściekłości zachowuje się nieobliczalnie, jak szaleniec. Zdradzony przez wszystkich król krwawo mści się na swoich wrogach. Kiedy Karin ucieka przed jego gniewem chcąc ochronić dzieci, skruszony Eryk postanawia naprawić wyrządzone zło i wziąć konkubinę za żonę.

Eryk XIV jest dramatem króla nieprzystosowanego do władania państwem. Głównym motywem jest walka o władzę. Strindbergowi jednak nie zależało na szczegółowej historycznej wierności, ale na plastycznym sportretowaniu jednostki, czerpiąc ze stanu wiedzy ówczesnej psychologii. W centrum pozostaje żywy człowiek na tle wielkiej historii. Sam Strindberg nazwał tę sztuką „studium człowieka bez charakteru". Choć dzisiaj posądza się króla Eryka XIV o schizofrenię, główny bohater dramatu Strindberga nie jest szalony, lecz ma wypaczony charakter. Jest próżnym, egocentrycznym, dziecinnym i nierozsądnym człowiekiem targanym gwałtownymi zmianami nastroju i sądów. Nie brak u szwedzkiego dramaturga szekspirowskich motywów, np. szaleństwa i upadku moralnego władcy, prowadzącego do morderstw i wywrócenia porządku społecznego.